Patrząc na Ziemię z kosmosu, ludzkie konstrukcje rzadko robią wrażenie. Są jednak wyjątki – blizny. Jedną z nich jest kopalnia węgla brunatnego Bełchatów. Gigantyczna, szara rana w zielonym ciele Polski. Podobne ślady po brutalnej chirurgii widać na każdym kontynencie. To kopalnie odkrywkowe – w pogoni za surowcami.

Górnictwo odkrywkowe to proces brutalnie inwazyjny. Polega na zdejmowaniu gigantycznych ilości gleby, skał i roślinności by dotrzeć do ukrytych pod nimi złóż surowców. Dosłownie rozrywa krajobraz i tworzy ogromne wyrobiska otoczone monumentalnymi zwałowiskami.

Zjawisko globalne i dotyczy kluczowych surowców. W Polsce wydobywamy tak głównie węgiel brunatny i zasilamy największe elektrownie (Bełchatów, Turów). Historycznie, w okolicach Tarnobrzega, eksploatowano złoża siarki. Na świecie metodą odkrywkową wydobywa się ogromne ilości węgla kamiennego (Niemcy, Australia, USA), rud miedzi (Chile, USA), diamentów (Botswana, Rosja), a także rud żelaza, boksytów i fosforytów.

Każda operacja to ogromna ingerencja w środowisko. Jednak to woda jest główną, ale bardzo „cichą ofiarą” górnictwa odkrywkowego. Jego skutki są znacznie bardziej rozległe, trudniejsze do naprawienia i długotrwałe niż sama „dziura w ziemi”. To woda płaci najwyższą cenę za surowce napędzające nasz świat.

Lej Depresyjny – Anatomia Niewidzialnej Suszy

Niewidoczny, ale najbardziej rozległy i niszczycielski skutek działalności dużej kopalni odkrywkowej. Aby wyrobisko mogło funkcjonować, dno kopalni musi być suche. Oznacza to ciągłe, intensywne odpompowywanie wód podziemnych. Proces trwa dziesiątki lat i bezlitośnie wysysa życie spod ziemi.

Wokół kopalni powstaje potężna, podziemna „sucha wyspa”. Promień oddziaływania leja depresyjnego może sięgać nawet dziesiątek kilometrów od krawędzi wyrobiska, a poziom wód gruntowych w jego centrum niższy o setki metrów. Konsekwencje, choć często rozłożone w czasie, są katastrofalne. Dochodzi do masowego wysychania studni, zarówno prywatnych, jak i komunalnych. Następuje powolne stepowienie gleb i masowe zamieranie lasów. Obserwujemy również zanik cennych przyrodniczo terenów podmokłych, torfowisk i małych jezior.

Lej depresyjny nieodwracalnie zmienia całą podziemną architekturę wodną w regionie. To swoisty „dług wodny”, zaciągnięty przez jedno pokolenie kosztem środowiska i przyszłych generacji. Spłata potrwa setki, albo nawet tysiące lat.

Toksyczny Koktajl, Chemiczne Zanieczyszczenia

Odwodnienie ogromnych obszarów to dopiero początek. Drugim, równie groźnym i długotrwałym w skutkach problemem, jest chemiczne zanieczyszczenie wód. Działalność górnictwa odkrywkowego uruchamia procesy zatruwające środowisko na dziesiątki lat.

Najpoważniejszy problem to Kwaśny Drenaż Kopalniany (AMD – Acid Mine Drainage). W wielu złożach (węgla, rud metali) naturalnie występują minerały siarczkowe. Głęboko pod ziemią, w warunkach beztlenowych, są stabilne. Gdy prace górnicze wystawią je na działanie wody i tlenu, rusza gwałtowna reakcja chemiczna. Powstaje kwas siarkowy i drastycznie obniża pH wody. Działa jak rozpuszczalnik i uwalnia do środowiska toksyczne metale ciężkie: ołów, rtęć, kadm, arsen. Powstaje niebezpieczna, „toksyczna zupa”, która skaża wody podziemne i powierzchniowe.

Ale to nie koniec. Górnictwo odkrywkowe to źródło innych zanieczyszczeń:

• Zasolenie: W wyniku głębokiego odwadniania, słone wody reliktowe z głębszych warstw mieszają się z wodami słodkimi.
• Zanieczyszczenia techniczne: Nieuniknione wycieki olejów, paliw i smarów z maszyn górniczych.
• Wody zrzutowe: Woda odpompowywana z dna kopalni, nawet wstępnie oczyszczona, często ma podwyższone stężenie siarczanów i chlorków oraz inną temperaturę niż woda w rzekach.

Kopalnie Odkrywkowe Zmieniają Los Rzek

Wpływ górnictwa odkrywkowego na wody powierzchniowe, zwłaszcza rzeki, jest równie destrukcyjny. Prowadzi do nieodwracalnych zmian w całej sieci hydrologicznej regionu.

Pierwszym skutkiem są fizyczne przekształcenia koryt rzecznych. Budowa wyrobiska często wymaga likwidacji naturalnego koryta. W ich miejsce buduje się sztuczne, betonowe kanały. Zanieczyszczają tarliska ryb i cenne nadrzeczne ekosystemy.

A wpływ leja depresyjnego na przepływy w rzekach? Podziemny „odkurzacz” dosłownie „wysysa” wodę. Prowadzi to do drastycznego spadku przepływów, a w okresach suszy nawet do całkowitego wysychania mniejszych rzek.

Kolejnym zagrożeniem jest zrzut wód kopalnianych. Ogromne ilości wody z dna wyrobiska, nawet wstępnie oczyszczone, mają inny skład chemiczny (np. wysokie zasolenie) i temperaturę niż woda w rzece. Katastrofa ekologiczna na Odrze w 2022 roku, choć nie związana bezpośrednio z górnictwem głębinowym, ilustruje potęgę tego zjawiska. To właśnie zrzut zasolonych wód, w połączeniu z niskim stanem wód i wysoką temperaturą, stworzył warunki do zakwitu toksycznych „złotych alg”.

Wreszcie, erozja i sedymentacja. Ogromne, pozbawione roślinności powierzchnie wyrobisk i zwałowisk popadają w erozję. Podczas opadów tony piasku i mułu zamulają rzeki, spłycają koryta i niszczą siedliska.

Prawo Kontra Giganci Czyli Globalna Walka o Każdą Kroplę

W obliczu tak ogromnych szkód, nasuwa się pytanie o skuteczność regulacji prawnych. Analiza globalnych systemów pokazuje jednak obraz pełen kontrastów i przepaść między literą prawa a jego egzekwowaniem. Zwłaszcza w konfrontacji z potężnymi korporacjami górniczymi.

• Unia Europejska (w tym Polska): Obowiązują tu jedne z najnowocześniejszych i najbardziej restrykcyjnych przepisów wodnych i środowiskowych. Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW) nakłada obowiązek osiągnięcia „dobrego stanu” wszystkich wód. W teorii prawo jest silne, w praktyce jego egzekwowanie, zwłaszcza w kontekście gigantycznych kopalń, niezwykle trudne.
• USA / Kanada: Kluczową rolę odgrywają federalny Clean Water Act (USA) i silne regulacje stanowe/prowincjonalne. Firma musi złożyć przed rozpoczęciem działalności obowiązkowe gwarancje finansowe na rekultywację (reclamation bonds).
• Australia: Z powodu chronicznego deficytu wody, posiada niezwykle restrykcyjne prawo, a ochrona zasobów wodnych ma priorytet. Uzyskanie pozwoleń wiąże się ze spełnieniem wyśrubowanych norm.
• Ameryka Południowa / Afryka: Choć istnieją formalne ramy prawne, głównym problemem jest słabość instytucji, korupcja i ogromna siła polityczna koncernów.

Próba Naprawy Świata – Iluzja Rekultywacji?

W obliczu tak ogromnej dewastacji, prawnie wymaganym etapem końcowym życia każdej kopalni odkrywkowej jest jej rekultywacja. Proces ma złagodzić skutki i przywrócić wartości użytkowe oraz przyrodnicze terenom zdegradowanym.

Najczęściej rekultywacja przybiera dwie formy. Leśną lub rolną. Ukształtowanie zwałowisk, próba odtworzenia warstwy glebowej i nasadzenia. To proces trudny, długotrwały i kosztowny, a odtworzenie w pełni funkcjonalnego ekosystemu zajmuje dziesiątki, a nawet setki lat.

Drugim, popularniejszym kierunkiem, jest rekultywacja wodna. To kontrolowane zalewanie wyrobiska i tworzenie sztucznych jezior. Przykładowo Jezioro Tarnobrzeskie i jeziora w rejonie Konina. Nowo powstałe jeziora często borykają się z problemem niestabilnych skarp i wtórnym zakwaszeniem wód. Odpowiedź na pytanie, czy szkody wyrządzone naturze na taką skalę da się kiedykolwiek w pełni „naprawić”, pozostaje niestety otwarta.

Wydobywane w ten sposób surowce są wszechobecne. Zasilają nasze elektrownie, budują domy, a ich pochodne znajdziemy w każdym smartfonie i samochodzie. Globalny system karmi konsumpcję, ale opiera się na gigantycznych ranach zadawanych Ziemi. Stojąc nad krawędzią takiego wyrobiska, warto zadać sobie pytanie o prawdziwą cenę naszego postępu i komfortu. Płacimy najcenniejszym, niezastąpionym i coraz bardziej deficytowym zasobem – czystą, życiodajną wodą.

Więcej o tym jak chronić rzeki do poczytania na blogu marki DAFI – polskiego producenta urządzeń do filtracji wody, głównego sponsora akcji Operacja Czysta rzeka.

Artykuł partnera.